یکی از نگرانی‌های عصر حاضر در مباحث آسیب‌های اجتماعی، بروز ناهنجاری‌های اجتماعی به خصوص مصرف مواد مخدر در میان نوجوانان است که مدارس و مراکز آموزشی را مورد تهدید جدی قرارداده و به یکی از نگرانی‌های دست‌اندرکاران آموزش و تربیت تبدیل شده است. این در حالی است که مشاور دبیر کل ستاد مبارزه با مواد مخدر عنوان می‌دارد که حدوداً 58 درصد از معتادان زیر 34 سال سن دارند و از شیوع اعتیاد در بین نوجوانان و جوانان به عنوان یک قتل عام نام می‌برد.
به گزارش مهرخانه، طرح نظام مراقبت اجتماعی دانش‌آموزان (نماد) به عنوان یک ضرورت از سوی متولیان آموزشی کشور و همچنین سازمان‌هایی که به طور مستقیم و غیرمستقیم مرتبط با برنامه‌های پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی هستند، معرفی می‌شود. جزئیات این طرح اردیبهشت ماه سال 1395 از سوی معاون اجتماعی سازمان بهزیستی کشور رسانه‌ای شد و هدف کلی آن، توانمندسازی دانش‌آموزان و مقابله با آسیب‌های اجتماعی از طریق مداخله به‌موقع و مؤثر با استفاده از رویکرد پیشگیری رشدمدار عنوان شد. گسترش آموزش‌های ریشه‌ای در زمینه پیشگیری از رفتارهای پرخطر، آسیب‌های اجتماعی و بزهکاری، ایجاد نظام شناسایی دانش‌آموزان آسیب‌پذیر با چک‌لیست‌های منظم و علمی، طراحی و توسعه مداخله‌های مؤثر و توانمندسازی دانش‌آموزان، از جمله این اهداف است. طرح نماد با همکاری دست‌اندرکاران آموزش و پرورش، قوه قضائیه، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی، بنیاد برکت و بهزیستی انجام خواهد شد و محور آن شناسایی و کمک به دانش‌آموزان در معرض آسیب‌هایی مانند خشونت یا اعتیاد است تا در صورت لزوم، مداخلات مناسب برای آنان انجام شود.
بازه زمانی برای اجرای طرح نماد از سال 1395 تا 1400 یعنی طول اجرای برنامه ششم توسعه تعریف شده و قرار است در این دوره، 20 مهارت در زمینه‌های اجتماعی، تربیت فرزند سالم و خودکنترلی به مربیان آموزش داده شود. این طرح اکنون در مرحله تدوین محتوا، روش کار و دستورالعمل‌ها قرار دارد و آموزش‌های پیشگیرانه از آسیب‌های اجتماعی مانند آموزش مهارت‌های زندگی و مدیریت خشم به دانش‌آموزان در همه مقاطع تحصیلی ارائه می‌شود تا در صورت نیاز مداخلات به‌هنگام و مداخلات اورژانس اجتماعی برای دانش‌آموزان در معرض آسیب‌های اجتماعی انجام می‌شود. طرح نظام مراقبت‌های اجتماعی دانش‌آموزان در 72 مدرسه، 12 شهر و 6 استان رصد و پیمایش شده و به گفته مسئولان، اجرای کشوری، پس از انجام ارزشیابی‌های نهایی خواهد بود.
نیاز به همکاری همه‌جانبه در زمینه پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی در سنین نوجوانی
هر چند اجرای این طرح تا حدودی می‌تواند آسیب‌ها را کاهش دهد اما آن‌گونه که معاون اجتماعی سازمان بهزیستی کشور نیز تأکید کرده است طرح‌هایی از این دست به تنهایی نمی‌تواند مؤثر باشد. مسعودی‌فرید در این زمینه گفت: «طرح‌هایی مانند نماد به نوعی مددکاری اجتماعی برای دانش‌آموزان به‌شمار می‌آید اما دانشگاه‌ها و گروه‌های دپارتمان‌های مددکاری اجتماعی نیز باید نگاه خود را تغییر دهند و به سمت مددکاری اجتماعی تخصصی بروند؛ به آن معنا که گرایش‌های مختلف مددکاری اجتماعی مقاطع تحصیلی، مددکاری اجتماعی در زندان‌ها و مددکاری اجتماعی در محیط خانواده ایجاد شود».
نیم‌نگاهی به طرح‌های مشابه گذشته
طرح نظام مراقبتی دانش‌آموزان در شرایطی مطرح می‌شود که پیش از آن 2 طرح سند راهبردی پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی دانش‌آموزان و طرح مدارس مروج سلامت به مرحله اجرا درآمده است. اردیبهشت ماه سال 93 بود که پیش‌نویس سند راهبردی پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی دانش‌آموزان با هدف ایجاد وحدت رویه، تعیین اهداف کلان، طراحی سیاست‌های اجرایی، طراحی استراتژی‌ها و ترسیم چشم‌انداز در زمینه پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی، به مرحله تدوین رسید. تمرکز ویژه بر برنامه‌های پیشگیری اولیه در گروه سنی کودکان و نوجوانان، مراقبت اجتماعی از کودکان و نوجوانان در معرض خطر و پرخطر، طراحی و اجرای برنامه‌های پیشگیری مبتنی بر الگوی آمایش سرزمین، گسترش نرخ پوشش برنامه‌های پیشگیری، توسعه برنامه‌های مبتنی بر شواهد در زمینه پیشگیری، گسترش مشارکت‌های مردمی از طریق الگوهای اجتماع‌محور در زمینه پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی و توجه ویژه به مشارکت خانواده‌ها در برنامه‌های پیشگیرانه، به‌عنوان استراتژی‌های تعیین‌شده در این سند معرفی شد.
اواخر دهه 80 طرح مدارس مروج سلامت در کشور مطرح شد. در این طرح که پیش از آن با نام مدارس جامع‌نگر مطرح بود و تنها روی موضوع پیشگیری از اعتیاد در دبیرستان‌ها تأکید داشت، مقرر شد که مدارس تمام پایه‌ها و گروه‌های سنی را شامل شود و علاوه بر بحث اعتیاد روی تمامی رفتارهای مرتبط با سلامت تأکید داشته باشد. آن‌گونه که رییس اداره بهداشت مدارس وزارت بهداشت در آن زمان مطرح کرد، مقرر شد براساس این طرح، چک‌لیست ممیزی داخلی مدرسه از طرف وزارت بهداشت در اختیار مدیر مدرسه یا هر فردی که آموزش و پرورش صلاح بداند قرار بگیرد و براساس آن هشت آیتم ازجمله «آموزش جامع سلامت»، «تغذیه سالم»، «محیط فیزیکی سالم»، «معاینات دوره‌ای دانش‌آموز»، «سرویس‌های بهداشتی» و «سلامت روانی دانش‌آموز» بررسی شود.
کاهش سن اعتیاد دانش‌آموان در سایه طرح‌های مدعی بر پیشگیری
در طی سال‌هایی که ادعا شده طرح‌های پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی در مدارس اکثر نقاط ایران به اجرا درآمده است، هیچ بازخورد محسوس و قابل توجهی از روند پیگیری آن منتشر نشده و نتایج آن‌ها در دسترس نیست. تنها نتایج قابل محسوس، رشد آسیب‌های اجتماعی در بین نوجوانان و پایین آمدن سن اعتیاد و بزهکاری در این قشر است که آمارهای ارائه‌شده گویای این واقعیت است. بر اساس تحقیقی که روی گروهی از پسران و دختران دبیرستانی در تهران انجام شده است، کشیدن قلیان و سیگار، رابطه جنسی، کتک‌کاری بیرون از خانه و نوشیدن الکل به ترتیب شایع‌ترین رفتارهای پرخطر در بین دانش‌آموزان هستند.
خانواده و مدارس دو نهاد تأثیرگذار و مهم در الگوسازی افراد جامعه هستند که توجه به نقش هرکدام می‌تواند اقدام مثبتی در جهت پیشگیری و درمان معضلات اجتماعی باشد. علاوه بر آن، سنین نوجوانی برهه زمانی است که اصلاح رفتاری موفقیت‌آمیزتر از سنین بالاتر در آن انجام می‌گیرد و رشد شخصیتی را به مسیر درست هدایت می‌کند. بنابراین شیوع ناهنجاری‌ها در سنین پایین تنها با جدیت در اقدامات پیشگیرانه و پایش درست و عمیق، تا حدود زیادی می‌تواند برطرف شود و از بروز جدی‌تر آسیب‌ها در سنین بعدی جلوگیری کند؛ موضوعی که در این‌گونه طرح‌ها به درستی دیده شده و تنها انجام اقدامات درست و به‌موقع لازم است تا به هدف از پیش تعیین‌شده برسیم.
رفع مشکلات و کمبودهای مدارس همچون تقویت بازوی مشاوره‌ای مدارس و فراهم‌کردن شرایطی برای حضور مددکاران اجتماعی و تقویت بعد آموزشی برای اجرای هرچه بهتر این‌گونه طرح‌ها و همچنین انجام ارزیابی دوره‌ای روند عملکردی این طرح‌ها، می‌تواند در اجرای مفید آن مؤثر باشد. این اولین قدم در جهت پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی دانش‌آموزان در مدارس به‌شمار می‌آید.
به هرحال آن‌چه که به عنوان نقطه تمایز و البته قوت این طرح مطرح می‌شود حاکم بودن نگاهی جامع‌تر و سیستمی در مقایسه با طرح‌های گذشته است. ویژگی‌ای که شکست و بی‌سرانجامی دو طرح گذشته را رقم زده و بر جدیت اجرای این طرح جدید افزوده است که امید است علاوه بر همه آن‌چه که در تفاهمنامه‌ها و موافقت‌نامه‌های مختلف میان نهاد‌ها نوشته شده است، در عمل نیز شاهد نتایج آن‌ها باشیم.
