در سال‌های اخیر روش‌های متنوعی برای درمان ناباروری و رفع مشکلات زوجین نابارور ایجاد شده که استفاده از این روش‌ها مشکلات برخی از این زوجین را مرتفع کرده است. روش‌های رحم جایگزین و تلقیح مصنوعی که در خصوص درمان ناباروری زنان به کار می‌رود پرسش‌های پزشکی و فقهی و حقوقی زیادی را ایجاد کرده است. وبسایت مهرخانه گزارش جامعی درباره این موضوع که غیر از مسائل فقهی و حقوقی، ابعاد اجتماعی هم دارد و چه در تحلیل روند تغییر خانواده در ایران و چه موضوع فقر زنانه یکی از موضوعات قابل بحث در مددکاری اجتماعی است تهیه کرده که در ادامه می خوانیم:
به گزارش مهرخانه، مجلس شورای اسلامی در تیرماه سال ۸۲ قانون نحوه اهدای جنین به زوج‌های نابارور را تصویب کرد و اسفند ماه سال ۸۳۳ آیین‌نامه اجرایی این قانون با نظر وزارت بهداشت و درمان و وزارت دادگستری به تصویب رسید و از آن سال تاکنون، اهدای تخمک و استفاده از رحم جایگزین یا همان رحم اجاره‌ای، شکل قانونی به خود گرفته است.
بر اساس آمارهای رسمی حدود ۲۰ درصد از زوج‌های ایرانی نابارور هستند که تلاش زیادی برای فرزنددارشدن می‌کنند و همین مسأله سبب گسترش مراکز درمان ناباروری در تهران و سایر شهرها شده است. در حال حاضر، زوجین زیادی هستند که روش‌های عادی و ساده درمان ناباروری برای رفع مشکل آنها کارگر نیست و مجبورند از طریق روش‌هایی مانند تلقیح مصنوعی یا رحم اجاره‌ای صاحب فرزند شوند.
روش‌هایی که زنان نابارور می‌توانند برای بچه‌دار شدن استفاده کنند
طبق برخی از آمارهای ارایه‌شده، میزان ناباروری زنان در کشور تقریباً مساوی با میزان ناباروری مردان است؛ این در حالی است که آمارهای دیگری هم وجود دارد که نشان می‌دهد 70 درصد از ناباروری‌های موجود در کشور، متوجه مردان است. در زمینه روش‌های درمان ناباروری نیز تفاوت‌هایی میان زنان و مردان وجود دارد و زنانی که از این بیماری رنج می‌برند اگر از طریق درمان‌های عادی نتیجه نگیرند، می‌توانند از روش‌هایی مانند تلقیح مصنوعی یا رحم اجاره‌ای استفاده کنند.
در این میان، زنانی هم هستند که عمدتاً به دلیل مشکلات مالی شدید و برای تغییر شرایط اقتصادی زندگی خود، حاضرند تخمک خود را اهدا کنند یا به‌عنوان رحم جایگزین به زنانی که فرزنددار نمی‌شوند کمک کنند.
فقر و مشکلات مالی زنانی که رحم اجاره‌ای می‌شوند
یکی از این زنان نازنین است که متأهل و مادر 2 پسر 12 و 3 ساله است. نازنین به دلیل مشکلات مالی و بدهی‌هایی که دارد تصمیم گرفته فرزند زن دیگری را در رحم خود پرورش دهد و به دنیا بیاورد. او برای این کار به چند مرکز ناباروری در شهرهای مختلف هم مراجعه کرده است و در این مراکز به او گفته‌اند قیمت رحم اجاره‌ای 25 میلیون تومان است و حدود 7 میلیون تومان هم هزینه دوران بارداری، سونوگرافی، جراحی و غیره می‌شود که همه این هزینه‌ها برعهده متقاضی است. این در حالی است که قیمت‌های غیررسمی که در تبلیغات اینترنتی مطرح می‌شود، به 2 برابر این قیمت نیز می‌رسد و هرکس هر مبلغی بخواهد تعیین می‌کند.
نازنین که اولین‌بار است می‌خواهد در وضعیت رحم اجاره‌ای قرار بگیرد، در مورد شرایط خود برای انجام این کار به مهرخانه
برای داشتن اطلاعات پزشکی و درمانی در رابطه با روش‌های اهدای تخمک و رحم اجاره‌ای برای درمان ناباروری سراغ دکتر فریبا رمضانعلی، عضو هیأت علمی پژوهشگاه رویان و متخصص زنان، زایمان و نازایی رفتیم. او در خصوص این مسأله که زوجین نابارور چه زمانی باید به این روش‌ها روی بیاورند گفت: سعی ما بر این است که تا حد ممکن از روش‌های درمانی دیگر استفاده کنیم و مجبور نشویم وارد روند اهدای تخمک یا استفاده از رحم جایگزین شویم. در تمام دنیا این مسأله قانون دارد و همه پزشک‌ها هم طبق قوانین کشورشان عمل می‌کنند.
شرایطی که زوجین را مجبور به استفاده از تخمک اهدایی می‌کند
او با اشاره به شرایطی که زوجین را مجبور به استفاده از تخمک اهدایی می‌کند بیان داشت: گاهی خانمی مراجعه می‌کند که در سن باروری قرار دارد اما به‌طور ناگهانی تخمک‌گذاری خود را از دست می‌دهد و دیگر قاعدگی را تجربه نمی‌کند. در این شرایط از طریق آزمایش‌های مختلف می‌فهمیم که تخمدان‌های او به شکل زودرس دچار نارسایی شده است. ممکن است این مسأله به شکل گذرا باشد و این نارسایی پس از مدتی رفع شود و حتی بارداری خودبه‌خود داشته باشد اما هنوز علم ما به اندازه‌ای نیست که بدانیم چه کسی از این نارسایی نجات پیدا می‌کند و دوباره به روال عادی برمی‌گردد و چه کسی همیشه دچار این نارسایی خواهد بود. در چنین شرایطی که هیچ جایگزینی برای تخمدان این خانم وجود ندارد، پیشنهاد می‌کنیم که از تخمک زن دیگری استفاده شود.
رمضانعلی در ادامه گفت: مواردی هم هست که خانمی بالای 40 سال دارد و به سن یائسگی نزدیک شده یا حتی یائسه شده است اما تازه ازدواج کرده یا تمایل به بچه‌دارشدن دارد. در حالی‌که به دلیل فیزیولوژی خاص زنان، قدرت باروری آنها سال به سال کمتر می‌شود. البته این مسأله از فردی به فرد دیگر متفاوت است و ممکن است یک خانم بالای 40 سال هم شرایط خوبی داشته باشد. اما به‌طور کلی خانمی که از سن 40 سال می‌گذرد، به دلیل ضعیف شدن تخمدان‌ها و فیزیولوژی سنش، مجبور است این کار را انجام دهد.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه رویان با اشاره به دسته سوم از زنانی که برای فرزنددار شدن باید تخمک دریافت کنند، اظهار داشت: این افراد زنانی هستند که تخمک‌شان کیفیت ندارد و جنین تشکیل نمی‌شود یا اگر هم جنین تشکیل شود لانه‌گزینی نمی‌کند. ما در این شرایط با توجه به شواهد و مدارک موجود تشخیص می‌دهیم که اشکال از تخمک است و این خانم باید از تخمک اهدایی استفاده کند.
شرایط استفاده زنان نابارور از رحم اجاره‌ای
او در خصوص شرایط استفاده زنان نابارور از رحم اجاره‌ای گفت: رحم از جمله ارگان‌هایی است که امکان دارد به صورت مادرزادی در بدن یک زن تشکیل نشود. چنین زنی از سن بلوغ هیچ‌وقت پریود نشده و تمام شواهد آزمایشگاهی مهر تأیید به این تشخیص می‌زند. اما از آن‌جایی که در کشور ما پیوند رحم هنوز رایج نشده، این خانم باید از روش رحم جایگزین استفاده کند. در این روش تخمک متعلق به این خانم و اسپرم هم متعلق به همسرش است اما جنین به داخل رحم کسی که بتواند آن را حمل و سپس زایمان کند، منتقل می‌شود.
رمضانعلی افزود: زنانی هم که رحم آنها در اثر برخی از بیماری‌ها آسیب دیده یا به‌صورت مکرر سقط کرده و کورتاژ داشته‌اند یا چسبندگی رحم پیدا کرده‌اند، می‌توانند از این روش برای بچه‌دار شدن استفاده کنند. برای زنانی هم که عمل فیبروم رحمی انجام داده‌اند و رحم آنها آسیب دیده یا تکه‌ای از رحم کنده شده، استفاده از روش رحم جایگزین توصیه می‌شود.
بازه زمانی و تعداد دفعات مجاز برای اهدای تخمک
این متخصص زنان، زایمان و نازایی در خصوص بازه زمانی اهدای تخمک عنوان داشت: کسی که می‌خواهد تخمک اهدا کند، باید تحت درمان‌هایی مثل آمپول و قرص قرار بگیرد که این درمان‌ها ممکن است از 2 هفته تا 45 روز ادامه داشته باشد. اهدای تخمک ممکن است عوارض زودرس داشته باشد اما این عوارض خیلی شدید نیستند. این روش هیچ عوارض دیررسی هم ندارد و اهداکننده ظرف 2 هفته تا 45 روز این کار را انجام و بعد هم به زندگی خود ادامه می‌دهد.
او با اشاره به تعداد دفعات مجاز برای اهدای تخمک تصریح کرد: قانون مؤسسه ما این است که یک خانم بیشتر از سه بار نمی‌تواند اهدای تخمک انجام دهد و بین هر بار تخمک‌گذاری سه ماه فاصله می‌گذاریم. چون عوارض زودرس داروها ممکن است آسیب‌زننده باشد. البته، در دنیا هیچ تحقیقی انجام نشده و کسی نمی‌داند اما ممکن است این افراد دچار نارسایی زودرس تخمدان شوند. اما به هر حال، داروها عوارض زودرسی مثل چاق شدن، تغییرات خلق و خو و تغییرات هورمونی دارند.
رمضانعلی با اشاره به ناشناس بودن اهداکننده و دریافت‌کننده تخمک بیان داشت: نه اهداکننده می‌داند به چه کسی تخمک اهدا می‌کند و نه گیرنده می‌داند از چه کسی تخمک می‌گیرد. اما در روش رحم جایگزین چون آن خانم باید زایمان کند و بچه را تحویل خانواده دهد، بحث ناشناسی صدق نمی‌کند و خانواده‌ای که صاحب جنین هستند، خودشان خانمی که قبلاً زایمان کرده را در نظر می‌گیرند و ما جنین را به داخل رحم ایشان منتقل می‌کنیم و این خانم پس از طی دوران بارداری و زایمان، بچه را تحویل خانواده می‌دهد.
تعداد دفعاتی که یک زن می‌تواند از طریق روش رحم جایگزین باردار شود
عضو هیأت علمی پژوهشگاه رویان در رابطه با تعداد دفعاتی که یک زن می‌تواند از طریق روش رحم جایگزین باردار شود، بیان داشت: اغلب کسانی که این روش را انجام می‌دهند، سزارین می‌شوند. ما به زنان باردار عادی هم که سزارین می‌شوند می‌گوییم باید بین 2 بارداری آنها 2 سال فاصله باشد تا در این مدت محل برش رحم جوش بخورد. خانمی هم که از طریق رحم جایگزین باردار می‌شود، می‌تواند بعد از 2 سال دوباره این کار را انجام دهد اما به شرطی که دفعات سزارین او بیشتر از سه بار نباشد.
غربال‌گری‌های مختلف برای اهداکننده و دریافت‌کننده
او در خصوص بازار سیاه شکل‌گرفته در این زمینه خاطرنشان کرد: ما که در این مؤسسات کار می‌کنیم باید دقت خودمان را بالا ببریم. باید خودمان آگاه باشیم و به خانواده‌ها آگاهی بدهیم. بازارسیاه و تبلیغات نادرست هم مثل هر خلاف دیگری ممکن است در کشور وجود داشته باشد ولی مؤسساتی که روی درمان نازایی کار می‌کنند و با اهداکننده و گیرنده سروکار دارند، باید دقت کنند و غربال‌گری‌هایی داشته باشند. مثلاً همه اهداکنندگان و گیرنده‌های ما ویزیت روانشناسی، روانپزشکی و مشاوره ژنتیک می‌شوند و از غربال‌گری‌های مختلفی عبور می‌کنند. درواقع، هر کسی را به‌عنوان اهداکننده معرفی نمی‌کنیم چون معتقدیم گیرنده به ما اعتماد کرده تا به او یک اهداکننده معرفی کنیم. بنابراین، سعی داریم این نکات را رعایت کنیم.
رمضانعلی در خصوص وجود یا عدم وجود فرآیند غیرقانونی و زیرزمینی در این رابطه گفت: اصلاً در درمان ناباروری فرآیند زیرزمینی نداریم. چند مؤسسه مشخص در تهران و شهرستان‌ها هستند که این کار را انجام می‌دهند و این کار در محیط‌های قانونی پزشکی انجام می‌شود چون نیاز به امکانات و پرسنل زیادی دارد و ممکن نیست به‌صورت زیرزمینی انجام شود.
غیر از ابعاد پزشکی روش‌های درمان ناباروری زنان مانند اهدای تخمک و رحم اجاره‌ای در خصوص ابعاد حقوقی و فقهی این روش‌ها نیز سؤالات و ابهامات مختلفی وجود دارد. برای بررسی این بعد از مسأله با دکتر رضا عمانی‌سامانی، پزشک و عضو هیأت علمی پژوهشگاه رویان و مدیر گروه اپیدمیولوژی و سلامت باروری گفت‌وگو کردیم.
اهدای تخمک یا رحم جایگزین توسط زنان مجرد از منظر قانونی، فقهی و فرهنگی
یکی از سؤالات مطرح این است که آیا زنان مجرد هم می‌توانند اهداکننده تخمک باشند یا رحم خود را به‌عنوان رحم جایگزین در اختیار بگذارند؟ سامانی در این رابطه گفت: از سه دیدگاه قانونی، فقهی و فرهنگی می‌توان در این خصوص صحبت کرد. از منظر حقوقی، قانونی در این زمینه نداریم و درواقع، دیدگاه قانون در این مورد سکوت است. از لحاظ فقهی نیز هیچ منعی در این رابطه وجود ندارد که یک خانم مجرد، اهداکننده تخمک یا رحم اجاره‌ای شود.
او افزود: از منظر اخلاقی کسی که رحم جایگزین می‌شود، باید شوهر داشته باشد چون در کشور ما وقتی خانمی باردار می‌شود، اولین سؤال برای مردم این است که شوهر او کیست و اگر مجرد باشد، این مسأله برای او مشکل‌ساز است. علاوه بر این، یک زن باردار به دلیل تغییرات جسمی، یک آدم عادی نیست و باید شوهری داشته باشد که از او حمایت کند. بنابراین در مرکز رویان خانم مجرد، بیوه یا مطلقه برای رحم جایگزین پذیرش نمی‌شود.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه رویان در خصوص اهدای تخمک توسط زنان مجرد گفت: یک خانم مجرد می‌تواند اهداکننده باشد و تنها کسی که باید به این کار رضایت بدهد خودش است اما باید به دریافت‌کننده گفته شود که این فرد مجرد بوده، بچه نداشته و ما هنوز از سلامت و باروری تخمک او هنوز مطمئن نیستیم. یکی از شرایطی که بهتر است اهداکننده داشته باشد این است که یک بچه سالم داشته باشد زیرا در این صورت می‌توانیم اطمینان نسبی پیدا کنیم که او تخمک‌های سالمی دارد.
روش‌های اهدای تخمک و رحم جایگزین منجر به از بین رفتن پرده بکارت می‌شود
سامانی خاطرنشان کرد: از آن‌جایی که اهدای تخمک و رحم جایگزین منجر به از بین رفتن پرده بکارت می‌شود از لحاظ فرهنگی می‌گویند دختر باکره این کارها را انجام ندهد و اگر هم می‌خواهد حتماً این کار را انجام دهد، باید اجازه پدر داشته باشد. البته، این دیدگاه فقهی نیست بلکه نگاه فرهنگی به مسأله است چون از نظر فقهی بکارت فقط با انجام عمل جنسی از بین می‌رود و اگر حین اقدام پزشکی یک بافت خانم از بین برود، دلیل بر باکره نبودن او نمی‌شود چون خانم با کسی عمل جنسی انجام نداده است. اما دید فرهنگ ایرانی این نیست و به همین دلیل می‌گویند در این زمینه احتیاط کنید.
زنان متأهل می‌توانند اهدای تخمک داشته باشند و رحم جایگزین شوند
او در رابطه با اهدای تخمک و رحم جایگزین توسط زنان متأهل گفت: این زنان صد درصد می‌توانند این کار را انجام دهند و هیچ مشکل قانونی یا فقهی در این زمینه وجود ندارد.
نیازی به محرمیت اهداکننده و همسر زن دریافت‌کننده نیست
مدیر گروه اپیدمیولوژی و سلامت باروری در خصوص عقد صیغه محرمیت بین اهداکننده و همسر زن دریافت‌کننده بیان داشت: خیر، هیچ عقد محرمیتی خوانده نمی‌شود چون محرمیت بین انسان‌ها اتفاق می‌افتد نه بین سلول‌ها. حال آن که در این مسأله انسان‌هایی که اهدا و دریافت می‌کنند همدیگر را نمی‌بینند و نمی‌شناسند. ازدواج و عمل جنسی بین آدم‌ها صورت می‌گیرد اما در اینجا تماسی بین این دو آدم صورت نمی‌گیرد که نیازی به محرمیت وجود داشته باشد. هرچند برخی از علما شرط محرمیت را برای مشروع بودن بچه گذاشته‌اند اما بسیاری از علما از جمله آیت‌الله خامنه‌ای به این شرط قائل نیستند و گفته‌اند این شرط بین انسان‌هاست نه بین سلول‌ها چون وقتی سلول‌ها در آزمایشگاه با هم مخلوط می‌شوند، عمل جنسی انجام نمی‌شود که نیاز به محرمیت و ازدواج وجود داشته باشد.
شرایط محرمیت فرزند با مادر و سایر اقوام
سامانی با اشاره به مسأله محرمیت بچه متولدشده از طریق این روش‌ها با مادر و اقوام مادری عنوان داشت: محرمیت، حضانت، ولایت، نفقه و ارث مسایلی هستند که مستقیماً به نسب ربط دارند. پس ابتدا باید مسأله نسب روشن شود. در رابطه با نسب، تشتت آرا وجود دارد. عده‌ای معتقدند بچه ژن خود را از هرکس گرفته باشد نسبش به او می‌رسد اما عده‌ای دیگر می‌گویند در رابطه با مادر، رحم است که نسب ایجاد می‌کند. عده‌ای هم معتقدند عرف ایجاد نسب می‌کند و وقتی کسی در خانواده‌ای به دنیا آمده و همه او را دیده‌اند، عرفاً فرزند آن خانواده است و کسی ژن او را بررسی نمی‌کند.
او افزود: اعتقاد بیشتر علما این است که نسب از طریق ژن منتقل می‌شود. عده زیادی در رابطه با نسب منتقل‌شده از طریق مادر معتقدند مادری که بچه از رحم او متولد می‌شود و مادری که تخمک می‌دهد، هر دو مادر هستند. هر یک از این علما هم برای ایده خود دلایلی دارند اما قانون کشور ما از بین این دلایل یکی را به عنوان معیار نسب انتخاب نکرده است پس من نمی‌توانم به این سؤال جواب بدهم که محرمیت وجود دارد یا خیر.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه رویان خاطرنشان کرد: بچه‌ای که از طریق این روش‌ها به دنیا می‌آید، فرزند پدر است چون اسپرم متعلق به اوست. این بچه، فرزند مادری که از رحمش به دنیا آمده هم محسوب می‌شود. آیت‌الله مکارم‌شیرازی معتقد است این زن مادر رضاعی آن بچه است پس باز هم محرمیت وجود دارد. اگر این دیدگاه را مبنا قرار دهیم رضاع به اقوام سرایت نمی‌کند و بچه فقط به آن زن محرم است.
سامانی در ادامه گفت: طبق دیدگاه سایر علما، چه آن‌هایی که معتقدند مادر رحمی، مادر بچه است و چه افرادی مانند آیت‌الله اردبیلی که هر دو فردی را که بچه از تخمک و رحم آنها به دنیا آمده را مادر می‌دانند، بچه متولدشده فرزند واقعی و محرم مادری است که از رحمش به دنیا آمده است و به سایر اقوام همان‌گونه محرم است که فرزند عادی محرم است. البته، تشتت آرایی که در این رابطه وجود دارد باعث می‌شود نتوانم با خیال راحت حکم قطعی در این رابطه را بگویم و در نتیجه به افرادی که این سؤال را از من می‌پرسند می‌گویم به مرجع تقلیدشان مراجعه کنند.
وضعیت ارث فرزندی که از طریق این روش‌ها به دنیا می‌آید
او در خصوص ارث فرزندی که از طریق این روش‌ها به دنیا می‌آید بیان داشت: ارث پدری که مشخص است اما در مورد ارث مادری باید بحث شود. مواردی مانند ارث، نفقه، حضانت و ولایت وابسته به نسب است. حال، اگر نسب را منتقل‌شده از طریق ژن بدانیم، این فرزند از مادری که اهداکننده تخمک است ارث می‌برد اما اگر نسب را رحمی بدانیم فرزند از مادری که از رحم او به دنیا آمده ارث می‌برد. اگر هم هر دو زن را مادر بدانیم بچه از هر دوی آنها ارث می‌برد.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه رویان تصریح کرد: قانون می‌گوید هرکس در بیمارستان زایمان کند مادر است و گواهی ولادت را به نام او صادر می‌کنند و دیگر کاری ندارند تخمکی که باعث ایجاد جنین شده برای زن دیگری است. آنها گواهی ولادت را صادر می‌کنند و گواهی ولادت هم منجر به اصدار شناسنامه می‌شود. پس اسم بچه در شناسنامه خانمی که زایمان کرده قید می‌شود و بچه هم از زنی که نامش در شناسنامه اوست ارث می‌برد.
روش‌های صدور شناسنامه برای بچه‌ها
سامانی با اشاره به مشکلاتی که در صدور شناسنامه برای این بچه‌ها وجود دارد عنوان داشت: رویه کنونی این است که زن بارداری که رحم جایگزین است با شناسنامه زن متقاضی به بیمارستان می‌رود چون معمولاً بیمارستان‌ها توجه چندانی به عکس شناسنامه نمی‌کنند. این زن زایمان خود را انجام می‌دهد و گواهی ولادت و شناسنامه به نام زن متقاضی گرفته می‌شود. اما این مسأله اشکال دارد چون اگر آن زن بمیرد یا دچار عارضه‌ای شود، صاحب شناسنامه مرده نه زنی که زایمان کرده است.
او اظهار داشت: کار دیگری که انجام می‌شد این بود که در گواهی ولادت در مورد رحم جایگزین توضیح می‌دادند که این هم کار غلطی بود چون در اسناد دولتی از جمله گواهی ولادت نباید دست برد و دست بردن در این اسناد و توضیح نوشتن، غیرقانونی است. تنها کاری که درست به نظر می‌رسد این است که گواهی‌نامه‌هایی که از مراکز ناباروری صادر می‌شود و در آنها به رحم جایگزین اشاره شده را به دادگاه ببرند و دادگاه براساس این گواهی و گواهی ولادت، دستور صدور شناسنامه به نام متقاضیان را بدهد. در تمام دنیا هم روال به همین صورت است و دادگاه حکم صدور شناسنامه را صادر می‌کند.
رویه قانونی در رابطه با قیمت وجود ندارد
مدیر گروه اپیدمیولوژی و سلامت باروری در خصوص هزینه‌های اهدای تخمک و رحم جایگزین گفت: هیچ رویه قانونی در این رابطه وجود ندارد و قیمت‌ها توافقی است. اما در حال حاضر، اهداکننده برای اهدای تخمک حدود 3 تا 4 میلیون تومان دریافت می‌کند. قیمت رحم جایگزین هم حدود 15 تا 20 میلیون به اضافه نفقه دوره حاملگی برای خورد و خوراک و… است. اما چون قیمت قانونی وجود ندارد، دلال‌ها به این مسأله هم ورود کرده‌اند. البته، پژوهشگاه رویان اجازه ورود این افراد را نمی‌دهد اما آنها با مراجعه به مراکز دیگر کار دلالی خود را انجام می‌دهند. قانونی برای فعالیت یا عدم فعالیت این افراد وجود ندارد اما از لحاظ اخلاقی قرار گرفتن اعضای بدن انسان در معرض دلالی ایراد دارد چون اعضای بدن انسان دارای ارزش و کرامت خاصی هستند.
سامانی در خصوص خلأهای قانونی موجود در این رابطه اظهار داشت: مراکز قانونی خارج از فرآیند قانون کار نمی‌کنند. برخی از مراکز فرآیند کار را به خانواده‌ها می‌سپارند و خودشان تنها کار درمانی را انجام می‌دهند. مرکز ما هم قبلاً وارد قراردادهای بین خانواده‌ها نمی‌شد اما از آن‌جایی که مشکلات زیادی بین خانواده‌ها به وجود می‌آمد به این نتیجه رسیدیم که ناچاریم دخالت کنیم. الان هم در قراردادها شرایط و احتمالات را به هر دو طرف گوشزد می‌کنیم تا دانسته وارد این فرآیند شوند.
او در رابطه با محضری شدن قراردادها گفت: محضرها هنوز انجام این کار را در سیستم خود تعریف نکرده‌اند. البته، محضر می‌تواند هر قراردادی را ثبت کند اما از آن‌جایی که براساس قوانین کشور ما هر قراردادی توسط دو نفر امضا شود و دو شاهد داشته باشد قرارداد مستندی است و پشتوانه قانونی دارد، نیاز چندانی هم به محضری کردن آن نیست.
برای اقدامات غیرقانونی خارج از مؤسسات جرم‌انگاری نشده است
عضو هیأت علمی پژوهشگاه رویان با اشاره به این‌که برای اقدامات غیرقانونی که خارج از مؤسسات قانونی انجام می‌گیرد، جرم‌انگاری نشده، بیان داشت: قانون در این زمینه سکوت کرده و در جایی که قانون ساکت است، نه می‌توانیم بگوییم کار قانونی انجام شده نه می‌توانیم بگوییم کار غیرقانونی انجام شده است. هر کسی هم شکایتی داشته باشد شکایت او را براساس فتاوای علما و مراجع تقلید چک می‌کنند و نظر می‌دهند. از آن‌جایی هم که علما رحم جایگزین را پذیرفته‌اند، مشکلی در این زمینه وجود ندارد. جرم‌انگاری زمانی است که طرف بچه را تحویل ندهد یا بخواهد تحویل دهد اما خانواده بگویند زیبا نیست، ناقص است و… و از قبول کردن بچه اجتناب کنند.
