هر آغازی را پایانی است. حقوق و قواعدی که انسان‌ها برای ساختارهای اجتماعی خود تعیین کرده‌اند نیز به پیروی از این اصل، راهکارهایی برای پایان دادن به روابط و قراردادها و عقود میان افراد ارایه و تبیین کرده است. عقد ازدواج نیز به‌عنوان یکی از شناخته‌شده‌ترین عقود در جوامع از این امر مستثنا نیست و همگان می‌دانند به هر روی، روزی فرا می‌رسد که زندگی مشترک زوجین از طریقی پایان می‌پذیرد. زوجین از هم طلاق می‌گیرند یا یکی از آنها فوت می‌شود و رابطه زوجیت از بین می‌رود یا رابطه زوجیت آنها به دلیلی فسخ می‌شود یا اگر که نکاح موقت باشد، با بذل مدت (که مختص ازدواج موقت است)، ازدواج خاتمه می‌یابد.
قانون مدنی در ماده 1120، صرفا به سه مورد از راه‌های انحلال نکاح اشاره کرده و گفته 
است: «عقد نکاح به فسخ یا به طلاق یا به بذل مدت در عقد انقطاع منحل می‌شود.» این در حالی است که باید بر موجبات انحلال نکاح مرگ یکی از زوجین را نیز افزود. همچنین نکاح در اثر لعان و کافر شدن شوهر زن مسلمان یا اسلام آوردن زن کافر نیز منحل می‌شود. هر یک از راهکارهای ارایه شده، دارای آثار و شرایطی است که در مواد و فصل‌هایی مجزا، به آن پرداخته شده است.
فصل اول باب دوم با موضوع «در انحلال عقد نکاح» به موارد امکان فسخ نکاح پرداخته است اما لازم است پیش از بررسی این موارد کمی بیشتر با مفهوم فسخ نکاح آشنا شویم. نکاح عقد است و همانند سایر عقود تا جایی که سازگاری با طبیعت ویژه عقد ازدواج داشته باشد، قواعد عمومی قراردادها در آن اعمال می‌شود. یکی از موارد عمومی که قانونگذار برای جلوگیری از ضرر طرفین برای آنها در نظر گرفته، اختیار فسخ معامله است: این اختیار در زبان حقوقی «خیار فسخ» نامیده می‌شود. مانند خیار غبن، خیار تدلیس، خیار عیب و امثالهم. اما به دلیل خصوصیات خاص عقد نکاح و تمایل قانونگذار به حفظ کیان خانواده، تمامی این خیارات فسخ قابلیت اجرا در عقد نکاح را ندارند و صرفا در مورد عیب و تدلیس و تخلف از شرط صفت فسخ نکاح را امکان‌پذیر می‌داند.
ماده 449 قانون مدنی اعلام داشته است: «فسخ به هر لفظ یا فعلی که دلالت بر آن نماید حاصل می‌شود.» اما این به آن معنی نیست که هر فردی که مدعی وجود یکی از شرایط فسخ است، با اعلام آن، فسخ هم عملا صورت گیرد. بلکه برای احراز وجود شرایط فسخ و اثبات انحلال نکاح باید به دادگاه رجوع کرد. پیش از پرداختن به موجبات فسخ نکاح، یعنی مواردی که موجب فسخ نکاح می‌شوند، شاید این سوال پیش آید که اصولا تفاوت فسخ نکاح و طلاق چیست و در چه مواردی است که برای انحلال عقد نکاح می‌توان به شرایط فسخ نکاح استناد کرد. واقعیت آن است که این دو از جهات گوناگون به هم شباهت دارند اما ماهیت حقوقی آنها متفاوت است. مثلا طلاق تشریفات خاصی همچون صیغه طلاق با حضور دو مرد عادل را نیاز دارد، حال آنکه فسخ نکاح فاقد چنین تشریفاتی است یا زن به هنگام جاری شدن صیغه طلاق باید شرایط خاصی داشته باشد که در فسخ نکاح نیازی به آن نیست. همچنین احکام مهر در این دو در برخی موارد با یکدیگر تفاوت دارد یا مثلا طلاق مخصوص نکاح دایم است ولی موارد فسخ نکاح در دایم و منقطع یکسان است.
در واقع مبنا و فلسفه فسخ نکاح اصولا مواردی است که با طلاق متفاوت است و به طور کلی در برگیرنده عیوب یا رفتارهایی است که وجود یا عدم آنها تاثیر مستقیم در شکل‌گیری یا عدم شکل‌گیری یک عقد نکاح دارد. به همین دلیل است که نکاح به وسیله سه خیار 1- عیب، 2- تدلیس و 3- تخلف از شرط صفت قابلیت فسخ دارد. اما خیار عیب چیست؟ مطابق قواعد عمومی قراردادها و بنابر ماده 426 قانون مدنی: «تشخیص عیب بر حسب عرف و عادت می‌شود و بنابراین ممکن است بر حسب ازمنه و امکنه مختلف شود.» به همین اساس معیار روشن و ثابتی برای تشخیص عیب وجود ندارد و این امر جنبه شخصی و فرهنگی دارد. اما از سویی دیگر در رابطه با مسایل مربوط به امور خانواده که حفظ سلامت آن اهمیت بسزایی برای جوامع و قانونگذاران آن دارد، نمی‌توان به راحتی با باز گذاشتن دامنه تشخیص عمومی و عرفی بر وجود یا عدم عیب، استحکام بنیان خانواده را متزلزل کرد. از همین‌روست که قانونگذار عیوب زن و مرد را به دقت معین کرده است.
ماده 1122 قانون مدنی به تعیین عیوب پرداخته که وجود آن در مرد، حق فسخ را برای زن فراهم می‌کند که عبارتند از 1- حضا، 2- عنن 3- مقطوع بودن آلت تناسلی. حضاء به معنی اختگی مرد است اما این عیب در صورتی حق فسخ را برای زن ایجاد می‌کند که اولا پیش از نکاح برای مرد اتفاق افتاده باشد و زن نیز به آن آگاه نبوده و دوم آنکه مانع از ایفای وظایف زناشویی باشد که این دو شرط در مورد سوم هم صادق است. اما در مورد عنن، شرایط اندکی متفاوت است. عنن در واقع ناتوانی مرد در ایفای وظایف زناشویی است و اگر این ناتوانی پیش از ازدواج وجود داشته و زن به آن آگاه نبوده، حق فسخ برای زن ایجاد می‌شود. لکن برخلاف دو مورد حضاء و مقطوع بودن آلت تناسلی، چنانچه ماده 1125 قانون مدنی اشاره کرد، حادث شدن عنن پس از عقد نیز حق فسخ را برای زن فراهم می‌کند.
اما عیوبی هم در زن وجود دارد که موجبات حق فسخ را برای مرد ایجاد می‌کند که ذیل ماده 1123 قانون مدنی گنجانده شده و عبارتند از: 1- قرن، 2- جذام، 3- برص، 4- افضاء، 5- زمین‌گیری 6- نابینایی از هر دو چشم. «قرن» (بفتح قاء و راء) به معنای استخوان یا گوشت زایدی است در رحم زن که مانع از نزدیکی با او می‌شود.«جذام» مرضی است ساری که خوره نیز نامیده می‌شود.«برص» همان پیسی است و«افضاء» به معنای یکی بودن مجرای دفع ادرار و حیض است. نکته مهم در مورد عیوب زن چنانچه در ماده 1124 همین قانون آمده آن است که در صورتی موجب حق فسخ برای مرد است که عیب مزبور در حال عقد وجود داشته باشد. یعنی چنانچه هر یک از عیوب فوق پس از ازدواج در زنی ایجاد شود، مرد نمی‌تواند با توسل به آن، نکاح را فسخ کند.
این بحث را در شماره آینده پیگیری خواهیم کرد.
* وکیل پایه یک دادگستری-مریم قنبری
