این روزها شهر پر است از شوق و ذوق بچه‌هایی که قرار است تا چند روز دیگر سال جدید تحصیلی را آغاز و به مدرسه بروند، خیلی از آنها برای خرید لوازم مدرسه و نوشت افزار همراه پدر یا مادر خود به خرید می‌روند و خیلی دیگر مشغول جلد کردن کتاب‌های درسی‌اند، خیلی از بچه‌ها برای باز شدن مدارس و دیدن دوستان قدیم و پیدا کردن دوستان تازه لحظه شماری می‌کنند و دلشان می‌خواهد که باز هم زنگ تفریح‌های خوب مدرسه را تجربه کنند.
اما در کنار تمام این هیاهو بچه‌هایی هستند که نه لوازم التحریر می‌خرند و نه کتابی جلد می‌کنند و با این‌که خیلی دوست دارند به مدرسه بروند، اما…
کودکان کار این روزها بیش از هر زمان دیگری به چشم می‌آیند، نگاه حسرت بارشان به بچه‌هایی که با کیسه‌های خرید لوازم مدرسه در کنار والدین خود در خیابان‌ها رفت و آمد می‌کنند، اتفاقی نیست که بتوان به سادگی از کنار آن گذشت. خیلی از آنها آرزوی رفتن به مدرسه دارند، اما دست سرنوشت آنها را سر چهارراه‌ها گذاشته تا کودکی نکرده بزرگ شوند و نان آور خانواده. این تبعیض میان کودکان سرزمین ما اصلا خوشایند نیست، اگر فرزندان شما آینده‌سازان این مملکت به حساب می‌آیند
و تمام تلاش خود را برای درست پرورش یافتن آنها به کار می‌بندید، این کودکان خیابانی نیز می‌توانند و قطعا استعداد این را دارند که جزو آینده‌سازان باشند، در کنار فرزندان شما بایستند و از امکانات برابر با دیگر کودکان این مرز و بوم برخوردار باشند، حال چرا این اتفاق نمی‌افتد و چرا هیچ کس پاسخگوی این مسئله نیست، مشکلی است که به نظر لاینحل می‌رسد.
اما هر روز در ایستگاه‌های مترو، پارک‌ها، معابر و ترافیک شاهد چنین کودکانی هستیم، که با جمع‌آوری مقطعی کودکان از سطح خیابان‌های شهر، سپردن این اعضا به بهزیستی و کسب مراحل قانونی برای احراز سرپرستی آغاز می‌شود که در این مراحل چنانچه دادگاه تشخیص دهد که پدر و مادر همچنان صلاحیت سرپرستی فرزندشان را دارند، کودک کار به والدین تحویل داده می‌شود؛ بنابراین از چرخه سرپرستی و کنترل سازمان بهزیستی خارج می‌شود.
در موارد معدودی که بدسرپرست‌بودن کودک کار از سوی مراجع قضایی احراز می‌شود سرپرستی کودک به بهزیستی سپرده می‌شود و این سازمان قانوناً در برابر کودک مسئول است. از آنجا که تعیین بدسرپرست‌بودن براساس قانون مدنی در بسیاری موارد ممکن نبوده است نهادهای حمایتی معمولا جز تحویل دادن کودک به پدر و مادر چاره دیگری ندارند؛ تحویل‌دادن همان و مجددا سر از خیابان در آوردن و کاسبی کردن کودکان همان است و به قول معروف «آش همان و کاسه هم همان»، آنچه می‌خوانید گزارش جامع درباره کم و کیف وضع کودکان کار و خیابان که هر یک از مسئولان برای خود نظراتی را عنوان کردند.
آمار کودکان کار
بر اساس اعلام سازمان بین‌المللی کار (ILO) وابسته به سازمان ملل، بیش از 90 درصد کودکان با حقوق اولیه خود آشنا نیستند. آمار این سازمان نشان می‌دهد، سالانه ۲۵۰ میلیون کودک ۵ تا ۱۴ ساله در جهان از حق کودکی خود محروم و نزدیک به نیمی از آنان وارد بازار کار می‌شوند.
این آمار تنها شامل کودکان کار پیدا است. عده‌ای هم به‌طور پنهان به کار گمارده می‌شوند که بالاترین آمار خشونت، سوءاستفاده جنسی و مالی را به خود اختصاص داده‌اند. در ایران آمار مختلفی درباره تعداد کودکان کار وجود دارد. بنابر اعلام مرکز پژوهش‌های مجلس، در ایران حدود سه میلیون و 200 هزار کودک به مدرسه نمی‌روند که این رقم با آمار کودکان کار بی‌ارتباط نیست.
چه کسی به سلامتی کودکان کار و خیابان رسیدگی می‌کند؟
براساس آمار در کشور ما 80 درصد کودکان خیابانی، کودکان کار هستند. سلامت کودکان خیابانی در خطر است. این کودکان به‌طور معمول به علت ماجراجویى و بى‌باکى، بیش‌تر از دیگران در معرض آسیب‌ها و خطر اعتیاد قرار مى‌گیرند، اما موضوع مهم‌ترى که سازمان‌های جهانى بر آن تاکید دارد، اعتیادى است که منجر به ایدز مى‌شود. براساس بررسی‌های انجام شده درایران، 86 درصد کودکان کار کاهش وزن، 82 درصد بیماری‌های پوستی، 80 درصد کوتاهی قد، 77 درصد بیماری‌های دهان و دندان
73 درصد بیماری‌های چشم، 64 درصد بیماری‌های قلبی، 61 درصد بیماری‌های دستگاه تنفسی، 60 درصد بیماری‌های گوش و حلق و بینی و 60 درصد بیماری‌های دستگاه گوارش دارند. در بحث یادگیری هم 56 درصد کودکان کار بیسوادند که از این تعداد 64 درصد کمبود شناخت محیط، 61 درصد مشکلات گفتاری 61 درصد کمبود خفیف ذهنی، 32 درصد کمبود حافظه، 30 درصد مشکلات یادگیری و 21 درصد کمبود کنجکاوی دارند.
اقدامات درباره ساماندهی کودکان کار و خیابان همچون دور تسلسل می‌ماند
ژیلا باقری، معاون بهزیستی استان تهران با بیان این‌که حدود 7/46 درصد از کودکان کار ساماندهی شده در سال جاری تابعیت ایرانی دارند، می‌گوید: این رقم 459 کودک پسر و 24 کودک دختر را شامل می‌شود. معاون اجتماعی بهزیستی تهران با بیان این‌که 88 درصد کودکان توسط واحد سیار و پایانه‌های شهرداری به بهزیستی تحویل داده می‌شوند، می‌افزاید: این رقم 891 پسر و 19 دختر را شامل می‌شود ضمن این‌که 6/3 درصد به صورت خودمعرف، 7/4 درصد توسط مراجع قضایی، حدود دو درصد توسط مراکز مداخله در بحران به مراکز بهزیستی معرفی شده‌اند.
در این میان کودکانی که تبعیت ایرانی ندارند به اداره اتباع بیگانه ارجاع داده می‌شود و آنهایی که کارت اقامت ندارند از مرز رد می‌شوند و آن تعدادی هم که در کشور می‌مانند دوباره وارد این چرخه شده و موارد تکراری بهزیستی را تشکیل می‌دهد. او در ادامه با تاکید بر وجود ضعف قوانین در برخی موارد برای ساماندهی کودکان خاطرنشان کرد: در شهرستان‌های آسیب‌پذیر تهران کودکان به عنوان منبع درآمد و کسب و کار محسوب شده و در خیابان‌ها رها می‌شوند و باید بعدازظهر هر روز بخشی از درآمد را به پدر خانواده تحویل دهند.
باقری می‌افزاید: این خانواده‌ها هر کدام چهار تا پنج فرزند دارند و هنگامی که وضع‌شان بررسی شده مشاهده می‌شود که به‌خاطر استفاده از کودکان، خانواده از درآمد به نسبت مناسبی برخوردار است. به گفته باقری متاسفانه هنگامی که به جداکردن کودک از چنین خانواده‌هایی تصمیم گرفته می‌شود، بالطبع ضعف قوانین مانع می‌شود و ساماندهی کودکان کارموضوعی چند وجهی است که باید از نظر اجتماعی مورد بررسی قرار گیرد و این امر از توان یک سازمان و سازمان خاصی خارج است.
باندهای مواد مخدر در کمین کودکان کار
باقری در ادامه با اشاره به تهدید کودکان کار توسط باندهای توزیع مواد مخدر اظهار کرد: کودکی که در خیابان قرار دارد در برابر انواع آسیب‌ها قرار می‌گیرد، اما کودکانی که در معرض این باندها نباشند آسیب کمتری می‌بینند و این در حالی است که آن دسته از کودکان که درگیر فعالیت‌های باندهای توزیع مواد مخدر می‌شوند متاسفانه در معرض آسیب‌های بیش‌تری قرار دارند. او می‌افزاید:
حتی مشاهده می‌شود که این کودکان توسط باندهای توزیع مواد مخدر معتاد می‌شوند تا کودکان وابسته شده را از این طریق به بیگاری بکشند. معاون اجتماعی بهزیستی استان تهران با تاکید بر این‌که هیچ علتی را نمی‌توان به عنوان علت عمده وجود کودکان کار و خیابان برشمرد، می‌گوید: در برخی کودکان فقر علت حضور آنها در خیابان است و اگر خانواده از این کودکان به حد اندکی حمایت کند، دیگر هیچ‌گاه کودک به خیابان نمی‌آید و در برخی موارد دیگر هم فقر فرهنگی خانواده دلیل این موضوع است.
نحوه ساماندهی کودکان کار از سوی بهزیستی
باقری در ادامه درباره نحوه ساماندهی کودکان کار عنوان کرد: وضع کودکان ابتدا در یک دوره 21 روزه توسط مددکار و روانشناس بررسی می‌شود تا با آنها ارتباط برقرار شود و بتوان آدرسی از خانواده‌شان به دست آورد. در صورتی که خانواده ساکن تهران باشد وضع خانواده بررسی می‌شود و اگر خانواده فاقد پدر یا پدر موثر باشد تحت پوشش قرار می‌گیرد و کمک‌هایی همچون کمک هزینه و ودیعه مسکن در اختیار خانواده قرار می‌گیرد.
در صورتی که خانواده توسط سرپرست زن اداره شود به مادر خانواده آموزش‌هایی داده و شغل خانگی برایش فراهم می‌شود، از طریق این حمایت‌ها شرایط بازگشت کودک به آغوش خانواده و ساماندهی او فراهم می‌شود. در ادامه باقری با اشاره به کودکان کار شهرستانی اظهار کرد: این کودکان به همراه یک مددکار به شهرستان خود اعزام و در آنجا تمام فعالیت‌های مددکاری و حمایتی لازم انجام می‌شود و درکلانشهر تهران سه مرکز یاسر، خیام و بعثت مشغول به فعالیت هستند.
در صورت پیدا نشدن والدین کودکان به‌مدت شش ماه به مراکز قرنطینه یا نگهداری موقت بهزیستی ارجاع داده می‌شوند و در طول مدت اقدامات لازم برای پیدا کردن خانواده موثر انجام می‌شود و یک مرکز پسرانه و یک مرکز دخترانه نگهداری موقت در تهران وجود دارد. معاون اجتماعی بهزیستی تهران با اشاره به کودکانی که سرپرست موثری برایشان پیدا نمی‌شود، اظهار کرد: اگر خانواده موثری پیدا نشد کودک به مراکز شبه خانواده ارجاع داده می‌شود و تا زمان استقلال در این مراکز می‌ماند.
خلأ قانونی برای ساماندهی کودکان کار وجود دارد
در ادامه امیرحسین قاضی‌زاده، عضو کمیسیون اجتماعی مجلس می‌گوید: متولی ساماندهی کودکان کار در جامعه سازمان بهزیستی، شهرداری و نیروی انتظامی است. او با اشاره به این‌که اشتغال کودکان براساس قوانین حاکم بر کشور ممنوع است، می‌افزاید: براساس قانون، اشتغال کودکان ممنوع است و باید آنها تحت پوشش سازمان‌های حمایتی قرار گیرند و اقداماتی انجام شود تا کودکان نیازی به کار و درآمدزایی نداشته باشند، مشکلات مالی، خانواده‌های بد سرپرست و در کل خانواده‌ها علت اصلی اشتغال کودکان هستند.
با توجه به این‌که قاضی‌زاده معتقد است: بهزیستی، شهرداری و نیروی انتظامی وظیفه جمع‌آوری، ساماندهی و بازتوانی این کودکان را دارند، اما خلأ قانونی باعث می‌شود که فعالیت این سه نهاد تنها به ایجاد چرخه‌ای تکراری منجر شود. تجربه نشان داده که هر وقت شهرداری یا نیروی انتظامی برای جمع‌آوری این کودکان از سطح خیابان‌های شهر اقدام کرده‌اند مدت کوتاهی پس از آن دوباره آنها در خیابان ظاهر شده‌اند، خلأ قانونی در بخش سرپرستی سبب شده است تا این کودکان از چرخه حمایت بیرون آمده و وارد بازار غیرقانونی کار شوند.
ساماندهی کودکان کارو خیابان چطور و چگونه؟
در ادامه «محمد نفریه»، معاون اجتماعی سازمان بهزیستی، درباره حکم سرپرستی کودکان کار و خیابان می‌افزاید: در قانون مشخص شده که پدر و مادر سرپرست کودک است و تا وقتی بدسرپرست بودن آنها از سوی نماینده قانون احراز نشود حکم سرپرستی پدر و مادر پابرجاست، اگر نماینده قوه‌قضاییه تشخیص بدهد که کودکی بد سرپرست است با صدور حکم قانونی سرپرستی کودک را به سازمان بهزیستی واگذار می‌کند و این سازمان در برابر تمامی کودکانی که با حکم قانون سرپرست آنهاست مسئول بوده و از آنها نگهداری و مراقبت می‌کند.
باید توجه داشت که مواد 1172و 1173قانون مدنی به عنوان منبع تعیین بد سرپرست بودن کودکان مورد استناد قرار می‌گیرد. براساس ماده 1173 هرگاه در اثر عدم‌مواظبت یا انحطاط اخلاقی پدر یا مادری که طفل تحت حضانت او است، صحت جسمانی و تربیت اخلاقی طفل در معرض خطر باشد، محکمه می‌تواند به تقاضای اقربای طفل یا به تقاضای قیم او یا به تقاضای رئیس حوزه قضاییه تصمیمی را که برای حضانت طفل مقتضی بداند، اتخاذ کند.
در این ماده قانونی مصادیق انحطاط اخلاقی والدین، اعتیاد زیان‌آور به الکل، مواد‌مخدر و قمار، اشتهار به فساد اخلاق و فحشا، ابتلا به بیماری‌های روانی با تشخیص پزشکی قانونی، سواستفاده از طفل یا اجبار او به ورود در مشاغل ضداخلاقی مانند فساد و فحشا، تکدی‌گری و قاچاق و تکرار ضرب و جرح خارج از حد متعارف عنوان شده است.
به کودکان کار و خیابان رحم کنید
این عضو کمیسیون اجتماعی مجلس با مد نظر قرار دادن شیوه حمایت‌های سازمان‌های مردم نهاد و غیره از کودکان کار خیابانی تصریح کرد: همچنین اگر خانواده‌های درگیر با معضل فقر و تنگدستی از حمایت‌ها و کمک‌های نهادها و سازمان‌های اجتماعی برخوردار شوند، کودکان این خانواده‌ها مجبور نخواهند بود برای تامین معیشت و کسب درآمد به کار و تکدی‌گری در خیابان‌ها مشغول شوند. پورفاطمی با بیان این‌که برخی از افراد و گروه‌های خلاف و مجرمانه به دنبال سوءاستفاده از کودکان خیابانی هستند، عنوان کرد:
حل بخشی از مشکل کودکان کار و خیابانی در گروی برخورد ضربتی با همین گروه‌ها و افراد سودجو است که این کودکان را در دسته‌های گوناگون و متنوع سازماندهی می‌کنند. او می‌افزاید: متاسفانه اغلب کودکان کار و خیابانی از کمترین امکانات بهداشتی برخوردار هستند و سلامتی آنان در معرض تهدید است و در آینده بسیار نزدیک موضوع کودکان کار و خیابانی با حضور مسئولان ذی‌ربط در کمیسیون اجتماعی مجلس پیگیری خواهد شد.
ماندانا علیزاده
