مقدمه

سوابق تاریخی حرفه مقدس مددکاری اجتماعی حاکی از این است که همواره خیراندیشان, خدمات انسان دوستانه خود را به صورت های مختلف, اما با اهداف یکسان که همانا کمک به نیازمندان و مردم جامعه بوده ارائه می دادند.صورت اولیه کمک به محرومان بدون برنامه و سازمان نیافته, اما با خلوص نیت و به وسیله خیرین و نیکوکاران جامعه بوده که قدمتی به طول تاریخ زندگی بشر داشته و هنوز هم ادامه دارد. صورت دیگر خدمات حمایتی از کمک های سازمان یافته و با برنامه است که در صد سال گذشته بتدریج به صورت نهادهایی سازمان یافته تحت عناوینی همچون موسسات خدمات اجتماعی, رفاه اجتماعی, تامین اجتماعی, عدالت اجتماعی,… و مددکاری اجتماعی به منظور کمک و حمایت از مردم نیازمند و ارتقای رفاه اجتماعی و بهزیستی مردم جامعه به صورت امروزی شکل گرفته است. مددکاری اجتماعی نیز به عنوان حرفه ای تخصصی می کوشد در بستر این موسسات موجبات سلامتی جسمی و روانی و اجتماعی افراد را فراهم نماید. در این مقاله ابتدا به حیطه مددکاری اجتماعی سازمان یافته, اصول, روشها, اهداف, پرداخته و فرایند مددکاری را به صورتی مختصر توضیح می دهیم. سپس به چگونگی تحصیلات عالی این رشته در ایران و شرح وظیفه آن در مراکز خدمات اجتماعی اشاره می کنیم……

مددکاری چیست؟

یکی از مبانی اولیه اعتقادی در اسلام مددکاری و کمک به همنوع
است. دین اسلام بر اساس مددکاری بنا شده است و مهم ترین رکن آن همین مددکاری است.
طلیعه داران اسلام واقعی به معنای مطلق, خود را در برابر این آیین تسلیم نموده و
همه از اصل مددکاری پیروی کرده اند, بنابراین واژه مددکاری یک واژه الهی است که
جوامع اسلامی با آن آشنایی دیرینه دارند. مددکاری و کمک به همنوع, نه تنها در فطرت
انسانی ما نهفته, بلکه ریشه های عمیقی در ادیان مختلف مخصوصا اسلام داشته است.
پیروان اسلام واقعی خود را در برابر این آیین تسلیم نموده و همواره از ستمدیدگان و
نیازمندان حمایت و دستگیری کرده اند. اندیشه کمک به انسان های محروم از دوران های
گذشته در ایران و اسلام وجود داشته است. تعلیمات قرآن کریم و احادیث متعدد و روایت
ها و احادیث اسلامی حاکی از تشویق مسلمانان در جهت دستگیری از مستمندان و حل مشکلات
دردمندان, برادران دینی و سایر انسان ها بوده است. در صدر اسلام مردانی چون حضرت
علی(ع) یار صدیق محتاجان, یتیمان و درماندگان بوده اند و افرادی که راه آن
بزرگواران را دنبال کرده اند نیز سعی نمودند که به همین منوال عمل کنند. این
رادمردان کمک های خود را مخفیانه انجام می دادند و تنها بعد از مرگشان بود که مشخص
می شد این کمک ها از چه منبعی بوده است.

در سال 1326 شمسی, در روستای عز آباد, وقف نامه ای به زبان عربی مربوط به قرن هفتم هجری کشف شد که بعدا در سال 1341, در دویست و ده صفحه به نام جامع الخیرات انتشار یافت. واقف سیدرکن الدین حسینی از علمای بزرگ یزد بوده است. به طوری که از متن و تفصیل موضوع وقف نامه برمی آید, او در آبادانی زادگاه خویش”شهریزد” کوشش بسیار کرده, و قسمت های زیادی از دارایی خود را وقف تاسیس موسسات مختلف خدماتی نموده است. از جمله اقدامات این عالم بزرگ ساختن دارالشفا در سال 666هجری می باشد. سید رکن الدین به شرح وظایف و نحوه ی رسیدگی به دردمندان و کمک های اساسی و مداوم به جزء جزء بیماران و مستمندان در جامع الخیرات می پردازد, او ایجاد
موسسات سازمان یافته از ضروریات می دانسته. سیدرکن الدین حسینی بر این اندیشه اقدام به ایجاد سازمان های وسیع اجتماعی و رفاهی می نماید که در آن زمان در نوع خود بی نظیر بوده است.

مددکاری سازمان یافته و بدون سازمان

در تمدن اسلامی دستگیری انسان ها بنا به اعتقاد و احساسات شخصی و بر اثر نیاز به علاج فوری و لزوم تسکین آنی و کمبودهای مستمندان به فراوانی وجود داشته. این عملی بوده است که همواره مردم بلندهمت به آن اقدام می کرده اند.
اما این اقدامات یک نوع تعاون و دستگیری انفرادی بوده و به عنوان مددکاری بدون سازمان شناخته شده است. البته مددکاری سازمان یافته و تعاون با برنامه اجتماعی از همان آغاز در این تمدن بزرگ بنیانگذاری شده بود. به عنوان مثال: سازمان وقف یکی از شاهکارهای تعاون با طرح و برنامه اجتماعی اسلامی بوده. طرح وقف نامه رکن الدین حسینی در قرن هفتم هجری که براساس کمک های سازمان یافته جریان داشته و تاسیس موسسات آبرسانی تا تاسیس دارالشفا بوده است مددکاری با برنامه تلقی می کنند.

1.تعریف مددکاری اجتماعی:

مددکاری اجتماعی خدمتی است حرفه ای که بر دانش, مهارت و ارزش های خاص, به منظور کمک به افراد, گروه ها و جامعه قرار دارد تا آنها قادر شوند استقلال شخصی و اجتماعی و رضایت خاطر خود را از زندگی به دست آورند.

2. اصول و ارزش ها در مددکاری اجتماعی:

هر مددکار اجتماعی بعد از اتمام تحصیلات دانشگاهی در این رشته تحصیلی, به اصول و ارزشهای اخلاقی این حرفه پایبند بوده و به آن سوگند یاد می کند.
اصول و ارزشهای مددکاری از ابتدا با استفاده از قواعد مذهبی و اخلاقی تنظیم شده و با مرور زمان با توسعه علوم انسانی تکامل پیدا کرده و امروزه با تفاوت هایی جزیی در اکثر منابع علمی و دانشگاهی مورد تایید قرار گرفته است.

3. روش های مددکاری اجتماعی:

هر حرفه ای برای ارائه خدمات خود از روش های بخصوصی استفاده می کند. مددکاری اجتماعی نیز دارای سه روش مستقیم و سه روش غیرمستقیم است. روش های مستقیم عبارتند از: 1- مددکاری فردی 2- مددکاری گروهی 3- مددکاری جامعه ای؛ و روش های غیرمستقیم شامل: 1- مدیریت رفاه اجتماعی 2- تحقیقات رفاهی 3- اقدام اجتماعی می باشد.

4. اهداف درمددکاری اجتماعی:

مددکاری اجتماعی همواره در تلاش است تا بین بهزیستی و به ورزی و رفاه اجتماعی افراد جامعه سازگاری ایجاد کند. در این تلاش مددکار کوشش دارد تا اعتماد به نفس و خودباوری را در افراد بالا ببرد و بین منابع مختلف اجتماعی اعم از
منابع مادی و منابع انسانی هماهنگی ایجاد کند و به افراد جامعه آموزش دهد که نباید با شرایط آزاردهنده و غیر عادلانه سازش نماید, بلکه برای تغییر سرنوشت خود باید همواره تلاش نمایند.

1-4. اهداف در مددکاری فردی:

– کمک به فرد برای درک ظرفیت ها و موفقیت ها و محدودیت های خود.

– کمک به فرد برای تفکر پیرامون مسائل و مشکلات خود.

– کمک به فرد به منظور دسته بندی مشکلات خود و تعیین اولویت ها.

– کمک به فرد به منظور ابراز رفتار و قضاوت های منطقی.

– کمک به فرد در جهت کنترل هیجان های عاطفی و روش های صحیح ابراز آنها.

2-4. اهداف در مددکاری گروهی:

-پیشگیری از بروز مسائل و مشکلات فرهنگی و اتخاذ راهکارهای گروهی.

-گسترش ارتباطات بین فردی و کنش های متقابل مناسب در گروه ها.

-کمک در جهت اجتماعی شدن(فرهنگ پذیری) و اتخاذ راهکارهای گروهی.

-کمک به گروه ها در اصلاح رفتار گروهی و ایجاد رفتارهای متناسب و معقول.

-کمک به گروه ها در جهت توانبخشی روانی-اجتماعی.

3-4. اهداف در مددکاری جامعه ای:

-کمک به افزایش مشارکت های جمعی در حل مشکلات مربوط به جامعه.

-کمک به ایجاد فرآیند سازمان دهی مردمی در جامعه.

– کمک به بررسی و طبقه بندی مشکلات اجتماعی.

-کمک به تهیه برنامه زمان بندی شده برای حل مشکلات اجتماعی با همکاری خانواده و پرسنل آموزشی و مردم جامعه.

5. مددجو در مددکاری فردی:

مددجو عبارت است از فردی که دارای مشکل است, اعم از مشکل فردی, اجتماعی, خانوادگی, روانی, شغلی, تحصیلی …؛ و یا مشکل بین فردی. مددجو برای حل مشکل خود به مددکار اجتماعی مراجعه می نماید یا به وسیله افراد حقیقی یا حقوقی یا موسسات ارجاع می شود.

1-5. مددجو در مددکاری گروهی:

عبارت است از افرادی که معمولا بیش از دو نفر و کمتراز دوازده نفر بوده, و دارای مشکل و یا علائق مشترک باشند, و برای حل مشکلات یا به انجام رساندن انگیزه و علایق مشترک خودشان, به مددکاری اجتماعی مراجعه کرده و یا توسط
موسسه محل استقرار مددکاری اجتماعی سازمان دهی شده باشند.

2-5. مددجو در مددکاری جامعه ای:

مددجو عبارتند از یک جامعه محدود که دارای مشکل یا مشکلات یا موانعی است و مسوولین آن جامعه یا رهبران محلی آن برای حل مشکل و یا با انجام رساندن انگیزه های تعریف شده جامعه به تکاپو و تلاش می پردازند. این جامعه محدود می تواند شامل یک روستا, یک شهرک, یک بیمارستان, یک محله یا یک مرکز آموزشی باشد.

6. مشکل در مددکاری اجتماعی:

مشکل در مددکاری عبارتند از مانعی که در راه پیشرفت افراد, گروه ها و جامعه قرار گرفته و آنها را از پیشرفت به سوی زندگی متعالی بازداشته و کارکرد اجتماعی آنها را مختل نموده باشد.

1-6. مشکل در مددکاری فردی:

مانند مشکل خانوادگی, اجتماعی, اقتصادی, حقوقی, بیماری, بیکاری, فقر, انحرافات اجتماعی … و یا هرگونه مشکلی که فرد را از انجام مسئولیت های فردی و اجتماعی بازداشته و یا جلوی کارکردهای فردی یا اجتماعی او را مسدود
نماید.

2- 6. مشکل در مددکاری گروهی:

شامل مشکلات مشترک اعضای گروه می باشد که ممکن است:روانی, خانوادگی, اقتصادی, اجتماعی, فرهنگی یا شغلی و یا مشکلی در جهت به ثمر رساندن اهداف گروه باشد, و کارکرد گروه را با مشکل مواجه نماید.

3-6. مشکل در مددکاری جامعه ای:

مشکل در مددکاری جامعه ای شامل عدم توسعه ی ساختاری و کارکردی(توسعه نیافتگی), بی برنامه بودن جامعه, عدم وجود منابع, عدم وجود روش ها و یا کارا نبودن روش ها, عدم وجود کارشناس و مجریان کارآمد باشد, که مجموعه این عوامل سبب اختلال در عملکرد جامعه شده باشد.

7. آموزش عالی و مددکاری اجتماعی در ایران:

آموزش مددکاران اجتماعی در ایران از سال 1338 در مقطع کاردانی به عهده آموزشگاه عالی خدمات اجتماعی بوده که پس از چندین دوره به مقطع کارشناسی ارتقا یافت. بعد از انقلاب اسلامی این آموزشگاه در زیرمجموعه دانشگاه علامه طباطبایی قرار گرفت و دامنه فعالیت خود را تا سطح کارشناسی ارشد توسعه داد. در حال حاضر وظیفه تربیت مددکاران اجتماعی به عهده دانشگاه های علامه طباطبایی, بهزیستی, شاهد, تربیت مدرس و آزاد در مقاطع کارشناسی تا دکترا است.

منابع

1-دکتر سام آرام مددکاری کار با فرد انتشارات رشد.1383

2-دکتر مری دبلیو هافت, اصول و مبانی مددکاری اجتماعی, ترجمه خدیجه سادات غنی آبادی, انتشارات آوای نور1379

3-کتاب مددکاری اجتماعی، دکتر محسن قندی- انتشارات عطائی- 1347

سیدحسین میرعابدینی
(مدرس کارورزی دانشگاه شاهد)

منبع- وبلاگ کلینیک مددکاری اجتماعی باور